تاریخ تاکتیک‌های فوتبال

فوتبال امروزه به چیزی فراتر از یک ورزش صرف تبدیل شده و ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و حتی سیاسی پیدا کرده است. این ورزش نیز همچون هر پدیدۀ دیگری در طول تاریخ خود تحولات فراوانی را از سر گذرانده و یکی از این تحولات که مهم‌ترین آن‌ها نیز هست، در زمینۀ تاکتیک‌ها و سیستم‌های آن اتفاق افتاده است. فوتبال از زمان پیدایش تا به امروز به سمت پیچیدگی حرکت کرده و آن‌گونه که مشخص است، نمی‌توان حدی نهایی برای آن قائل شد.

جاناتان ویلسون نویسندۀ نامدار انگلیسی در این کتاب کوشیده است در یک سیر تاریخی، تحولات تاکتیکی و سیستمی فوتبال را از ابتدا تا به امروز بررسی کند. او برای تحقق این امر اسناد فراوانی را از نظر گذرانده است؛ مهم‌ترین این اسناد، به‌غیر از فیلم مسابقاتی که در اختیار داشته، روزنامه‌ها و مجلات، کتاب‌های تاریخی و جغرافیایی، کتاب‌هایی دربارۀ تاریخ فوتبال و نیز اتوبیوگرافی‌هایی است که گزارشی دست‌اول از وقایع تاریخی را در اختیار نویسنده قرار داده است. بدون‌شک دسترسی به این حجم از منابع کاری طاقت‌فرسا و پردردسر است. این حجم از اطلاعات ارزشمند، جنبه‌ای اطمینان‌بخش به کار او بخشیده و مخاطب را در موقعیتی قرار داده است که اجازۀ مواجهه با سلایق گوناگون فکری را داشته باشد.

ممکن است اتکا و اطمینان بیش‌از‌حد به این منابع ـ‌به‌خصوص اتوبیوگرافی‌های مبتنی بر خاطره‌نگاری‌های گاه غیردقیق‌ـ در مواردی نویسنده را صرفاً به روایت‌کننده‌ای منفعل تبدیل کند؛ ولی همین مسئله هم نشان از انصاف و امانت‌داری والای او می‌دهد. روایت ویلسون از سال‌های آغازین پیدایش فوتبال و نحوۀ ورود آن به اروپای مرکزی و آمریکای جنوبی ـ‌به اتکای همین منابع‌ـ بسیار خواندنی و لذت‌بخش است؛ اما باید این واقعیت را گوشزد کرد که تعداد زیادی از خوانندگان یا حتی مترجمانی نیز که سطح دانش فنی و تاکتیکی متوسطی از بازی دارند، در مواجهه با متن زبان‌اصلی کتاب، خاصه فصول ابتدایی آن، دچار چالش و سردرگمی خواهند شد. اصلی‌ترین دلیل این مسئله رویکرد ویژۀ نویسنده در تطابق با سنت‌هاست؛ برای مثال در فصل نخست و در شرح شکل‌گیری سیستم‌های اولیه و ابتدایی بازی، به‌جای ذکر اصطلاحات فنی فوتبالی که امروز می‌شناسیم، بیشتر از پست‌ها و اصطلاحات ورزش راگبی سخن می‌رود.

همان‌گونه که از نام کتاب یعنی واژگونی هرم و فصل نخست آن از پیدایش فوتبال تا ابداع هرم برمی‌آید، در سرتاسر کتاب آرایش هرم 2ـ5ـ3 (به‌عنوان نخستین سیستم بازی) به‌طور‌ کلی ـ‌و نه صرفاً از منظر نمادشناسی‌ـ دارای نقش محوری است و همۀ آرایش‌ها در گذر زمان براساس آن تفسیر و تبیین خواهند شد؛ برای نمونه، زمانی که نویسنده ـ‌در فصول گوناگون کتاب‌ـ دربارۀ عملکرد بازیکن پست «هافبک دفاعی» در آرایش‌های موضوع مطالعه توضیح می‌دهد ـ‌بسته به تحول سیستم‌ها در بریتانیا یا اروپای مرکزی یا امریکای لاتین‌ـ بدون آوردن واژۀ «هافبک دفاعی» به‌ترتیب از «بازیکن پست شمارۀ 4»، «بازیکن پست شمارۀ 6» و «بازیکن پست شمارۀ 5» سخن به میان می‌آورد!

کتاب واژگونی هرم به‌‎خوبی توانسته است اهمیت تفکرات تاکتیکی و سیستم را در تاریخ فوتبال نشان دهد. عنوان کتاب به‌خوبی نقطۀ آغاز و نهایی آرایش بازیکنان را در زمین فوتبال در قالب یک ترکیب اضافی بیان می‌کند. آرایش بازیکنان در سال‌های آغازین پیدایش فوتبال به شکل یک هرم بود و آنچه بیش از هر چیزی اهمیت داشت، گلزنی و بازی تهاجمی بود؛ به حدی که داشتن بازیکن در خط دفاعی نوعی ننگ به حساب می‌آمد. اما امروزه این هرم واژگون شده و حتی شکل افراطی‌تری نیز به خود گرفته است؛ بارزترین نمونۀ این افراط‌ها آرایش تیم ملی اسپانیا در رقابت‌های جام ملت‌های اروپا در سال 2012 بود که عملاً بدون مهاجم بازی می‌کرد.

واژگونی هرم با ترجمۀ حمید نیکوئی، در 596 صفحۀ رقعی و با جلد نرم چاپ و روانۀ کتاب‌فروشی‌ها شده است.